Bạn đang đi dạo trong công viên thì nghe thấy một người hỏi đứa trẻ: “Con có thấy cái điện thoại nào rơi ở đây không?”. Câu hỏi tưởng chừng vô hại ấy lại mang một sức mạnh tâm lý đáng kinh ngạc.
Chỉ cần thay từ “một cái điện thoại” thành “cái điện thoại” – từ bất định sang xác định – người nghe đã bị gợi ý rằng đã từng có một cái điện thoại bị rơi. Não bắt đầu tìm kiếm trong ký ức những gì chưa từng tồn tại. Và thật ngạc nhiên, đôi khi nó sẽ tự tạo ra ký ức mới để lấp vào chỗ trống.
Hiện tượng này được gọi là “câu hỏi gợi ý” (suggestive question) – một thủ thuật khiến não người tự xây dựng lại ký ức theo hướng bị dẫn dắt. Nhà tâm lý học nổi tiếng Elizabeth Loftus từng thực hiện thí nghiệm: bà cho người xem đoạn phim tai nạn xe hơi, rồi chia họ thành nhóm được hỏi bằng các từ khác nhau như “bumped” (va chạm) hay “smashed” (đâm mạnh). Nhóm nghe từ “smashed” có xu hướng nhớ rằng có kính vỡ – dù thực tế đoạn phim không hề có.
Hiện tượng này không chỉ xảy ra trong phòng thí nghiệm. Nhà nghiên cứu Saul Kassin từng cho sinh viên tham gia thử nghiệm gõ máy tính. Khi máy giả vờ bị treo, chỉ cần bị hỏi: “Bạn có nhấn phím Alt không?”, nhiều người đã thú nhận dù chưa từng làm thế. Tỉ lệ nhận tội sai còn tăng lên nếu có “nhân chứng giả” nói đã nhìn thấy họ nhấn phím đó.
Từ một câu hỏi – chỉ cần đổi một từ – người ta có thể tự buộc tội mình. Ký ức vốn không như thước phim quay sẵn. Nó giống hơn với đất sét – mỗi lần chạm vào là mỗi lần thay đổi hình dạng.
Và không chỉ trong thẩm vấn. Trong đời thường, câu hỏi như “Sao hôm qua bạn lại đi trễ?” khác hoàn toàn với “Hôm qua bạn đến lúc mấy giờ?”. Một từ thêm vào có thể gieo ngụ ý lỗi sai, khiến người trả lời vừa phòng thủ vừa… dễ thỏa hiệp.
Thậm chí trong tiếp thị, truyền thông hay đàm phán, cách đặt câu hỏi là công cụ mạnh đến mức không cần nói dối cũng khiến người ta tin điều không có thật.
Vậy nếu một ngày bạn bất ngờ cảm thấy nhớ lại điều gì đó rất rõ ràng – hãy dừng lại một nhịp. Biết đâu đó chỉ là ký ức được kích hoạt bởi một câu hỏi đã vô tình cài sẵn câu trả lời.