Trong tự nhiên, hiếm có loài nào khiến các nhà khoa học bối rối như tôm hùm. Dù là loài giáp xác sống ở vùng nước lạnh, chúng vẫn tiếp tục lớn lên suốt đời, và nhiều cá thể được ước tính sống đến hơn 100 năm. Không chỉ sống lâu, tôm hùm còn giữ được sức khỏe và khả năng sinh sản ở tuổi mà hầu hết sinh vật khác đã suy yếu. Bí mật nằm ở cách tế bào của chúng chống lại quá trình lão hóa.
Thông thường, khi sinh vật trưởng thành, một phần DNA ở đầu nhiễm sắc thể — gọi là telomere — sẽ ngắn dần sau mỗi lần tế bào phân chia. Khi telomere ngắn đến mức nhất định, tế bào sẽ ngừng nhân đôi hoặc chết đi. Đây là cơ chế khiến cơ thể con người già đi: da nhăn, cơ yếu, khả năng hồi phục giảm.
Nhưng ở tôm hùm, câu chuyện đi theo hướng ngược lại. Một nghiên cứu năm 1998 đăng trên Proceedings of the National Academy of Sciences phát hiện rằng enzyme telomerase, vốn chịu trách nhiệm kéo dài telomere, vẫn hoạt động mạnh trong hầu hết các mô của tôm hùm suốt đời chúng. Ở người, enzyme này gần như “ngủ yên” sau tuổi dậy thì; còn ở tôm hùm, nó không bao giờ tắt. Nhờ vậy, tế bào của chúng ít bị tổn thương hơn, và cơ thể có thể tiếp tục phát triển mà không chịu nhiều dấu hiệu lão hóa.
Điều này giải thích vì sao tôm hùm vẫn có thể sinh sản khỏe mạnh khi đã “cao tuổi”. Các nhà nghiên cứu ghi nhận nhiều cá thể cái lớn, nặng hơn 10 kg, vẫn sinh trứng bình thường. Một con tôm hùm đực nặng 9,25 kg từng được đánh bắt ở Maine (Mỹ) vào năm 1977 được ước tính đã hơn 100 tuổi, dựa trên kích thước vỏ.
Tuy nhiên, “chậm lão hóa” không đồng nghĩa với “bất tử”. Tôm hùm vẫn chết, chỉ là không phải vì già đi. Khi lớn hơn, chúng phải lột xác — thay toàn bộ lớp vỏ cứng để tiếp tục phát triển. Mỗi lần lột xác tiêu tốn năng lượng khổng lồ, và với cơ thể ngày càng nặng, quá trình này trở nên nguy hiểm. Nhiều con chết vì kiệt sức hoặc mắc kẹt giữa lớp vỏ cũ và mới. Ngoài ra, bệnh tật, ký sinh, hoặc thay đổi môi trường nước cũng khiến chúng không thể sống mãi.
Các nhà sinh học gọi đây là “negligible senescence” — trạng thái mà tốc độ lão hóa gần như bằng không, nhưng rủi ro tử vong vẫn tồn tại vì nguyên nhân khác. Tôm hùm không bị thời gian bào mòn theo cách thông thường, nhưng vẫn không thoát khỏi những giới hạn tự nhiên của sự sống.
Hiện nay, khoa học vẫn đang tìm hiểu sâu hơn về cách enzyme telomerase hoạt động ở tôm hùm, với hy vọng hiểu rõ hơn quá trình lão hóa của con người. Dù chưa thể áp dụng cho y học, loài giáp xác này vẫn là một ví dụ kỳ lạ về việc tự nhiên có thể “đi đường vòng” để kéo dài tuổi thọ, mà không phá vỡ quy luật cân bằng giữa sống và chết.