Bạn ăn một bữa cơm, năng lượng chia cho hàng tỷ tế bào. Nhưng có một cơ quan chỉ chiếm vỏn vẹn 2% trọng lượng cơ thể lại đòi tới 20% phần ăn ấy. Không phải tim, cũng không phải cơ bắp, mà chính là bộ não đang yên vị trong hộp sọ.
Não người trưởng thành nặng khoảng 1,3 đến 1,4 kg, chỉ tương đương một quả dưa nhỏ. Thế nhưng, nó lại cần tới 1/5 toàn bộ năng lượng mà cơ thể hấp thụ để duy trì sự sống. Nếu bạn ăn năm muỗng cơm, hãy hình dung có một muỗng được dành riêng cho não – và điều này xảy ra liên tục, không có ngoại lệ.
Tại sao một cơ quan nhỏ bé như vậy lại “ngốn” nhiều đến thế? Phần lớn năng lượng não dùng không phải để nghĩ ngợi những điều cao siêu, mà để làm những việc âm thầm và cơ bản hơn nhiều: duy trì điện thế trên màng tế bào, bơm ion qua lại, và truyền tín hiệu giữa 86 tỷ neuron cùng hàng trăm nghìn tỷ khớp nối thần kinh. Mỗi xung điện chạy qua synapse, mỗi lần neuron kích hoạt, là một khoản phí năng lượng phải trả.
Điều gây bất ngờ là mức tiêu thụ ấy hầu như không thay đổi. Bạn có thể đang giải một bài toán hóc búa, lo âu vì một kỳ thi, hay chỉ ngồi thẫn thờ nhìn ra cửa sổ – não vẫn đều đặn tiêu thụ khoảng 20% năng lượng. Nó không tăng vọt khi ta suy nghĩ căng thẳng, cũng không giảm xuống khi ta buông thả trí óc. Điều này cho thấy, chi phí lớn nhất không nằm ở “suy tư”, mà ở việc não luôn phải bật máy để duy trì ý thức, cảm giác và những chức năng nền tảng của sự sống.
So với nhiều loài động vật khác, con người có tỷ lệ năng lượng dành cho não đặc biệt cao. Ở nhiều loài, não chỉ tiêu tốn một vài phần trăm năng lượng. Ở linh trưởng, con số tăng lên rõ rệt, nhưng vẫn hiếm loài nào chạm tới mức 20% như chúng ta. Đây được xem là cái giá tiến hóa mà loài người phải trả khi chọn con đường dựa vào trí tuệ nhiều hơn cơ bắp. Một bộ não lớn, dày đặc neuron và kết nối, mở ra khả năng ngôn ngữ, ký ức phức tạp và sáng tạo – nhưng đi kèm là sự đòi hỏi năng lượng khổng lồ.
Thậm chí, ngay cả khi ngủ, não vẫn hoạt động, xử lý ký ức, tái tổ chức thông tin, điều phối nhịp tim, nhịp thở. Cơ thể có thể nghỉ ngơi, cơ bắp có thể thả lỏng, nhưng não không bao giờ tắt hoàn toàn. Mỗi giấc mơ là minh chứng cho một cỗ máy chưa bao giờ ngừng chạy.
Nếu nhìn ở một góc độ khác, điều này khiến con người trở thành loài sinh vật “đói năng lượng” đặc biệt. Chúng ta buộc phải phát triển các chiến lược tìm kiếm và tích trữ thức ăn, không chỉ để nuôi cơ thể, mà còn để nuôi bộ não lúc nào cũng khao khát nhiên liệu. Một cái giá đắt, nhưng đổi lại, chính nó đã đưa chúng ta từ những nhóm nhỏ trong rừng rậm trở thành loài có khả năng thay đổi cả hành tinh.
Trong im lặng, khi bạn ngồi yên, não vẫn chiếm 1/5 năng lượng bạn nạp vào. Có lẽ đó là cái giá phải trả để làm một con người: nuôi dưỡng một cơ quan nhỏ bé nhưng không bao giờ ngừng đói, để đổi lấy ý thức, trí nhớ và khả năng suy nghĩ về chính sự đói khát ấy.