Khi bạn cắt hành, nước mắt chảy ra khiến mắt cay xè. Khi tiễn biệt một người thân, nước mắt cũng rơi, nhưng cảm giác lại hoàn toàn khác. Thật kỳ lạ, cơ thể không hề tạo ra cùng một loại nước mắt cho những tình huống ấy. Trong từng giọt nước mắt, công thức hóa học đã thay đổi theo lý do khiến ta khóc.
Các nhà khoa học phân biệt ít nhất ba loại nước mắt. Đầu tiên là nước mắt cơ bản – loại luôn hiện diện để giữ cho mắt ẩm và trong suốt. Giống như một lớp dầu mỏng trong cỗ máy, nó chứa nước, chất nhầy, dầu và enzyme như lysozyme để diệt khuẩn. Không có nó, giác mạc sẽ khô lại chỉ trong vài phút và ta sẽ chẳng thể nhìn rõ.
Loại thứ hai là nước mắt phản xạ, xuất hiện khi mắt bị kích thích bởi bụi, khói hoặc mùi hăng của hành. Thành phần gần giống nước mắt cơ bản nhưng đậm đặc hơn enzyme và kháng thể, như một dòng nước khẩn cấp để cuốn sạch kẻ xâm nhập. Giọt nước mắt bạn vội lau khi xắt hành chính là loại này.
Nhưng hấp dẫn nhất là nước mắt cảm xúc. Chúng không đơn giản chỉ là muối và nước. Phân tích cho thấy chúng chứa nhiều hormone và neuropeptide đặc biệt. Ví dụ, prolactin – hormone liên quan đến căng thẳng; ACTH – hormone kích thích tuyến thượng thận; hay leucine-enkephalin – một chất giảm đau tự nhiên mà cơ thể tiết ra để làm dịu nỗi đau. Nghĩa là khi khóc vì cảm xúc, cơ thể đang tiết vào nước mắt cả những chất hóa học gắn liền với tâm trạng.
Một nghiên cứu năm 2023 đi xa hơn: so sánh thành phần của nước mắt vui và nước mắt buồn, các nhà khoa học phát hiện sự khác biệt ở hơn 133 chất chuyển hóa. Nước mắt buồn liên quan đến các hoạt động của synapse thần kinh, phản ứng viêm và hormone nội tiết. Trong khi đó, nước mắt vui lại gắn với chuyển hóa biotin và thậm chí cả caffeine. Điều này có nghĩa là ngay cả niềm vui và nỗi buồn cũng để lại “chữ ký hóa học” riêng trong giọt nước mắt.
Nghịch lý nằm ở chỗ: nhìn bằng mắt thường, mọi giọt nước mắt đều trong suốt, nhưng dưới kính hiển vi phân tử, chúng kể những câu chuyện hoàn toàn khác nhau. Một giọt nước mắt có thể tiết lộ bạn đang chịu đau thể xác, đang vui mừng hay đang buồn bã. Nó là bản đồ hóa học thu nhỏ phản chiếu chính xác trạng thái bên trong cơ thể.
Và nước mắt còn là công cụ giao tiếp xã hội. Các nhà nghiên cứu cho rằng khóc là một hình thức tín hiệu không lời, giúp người khác nhận biết cảm xúc thật. Khác với lời nói có thể giả dối, nước mắt cảm xúc gắn chặt với thay đổi sinh lý thật nên rất khó làm giả. Khi ta khóc trước mặt ai đó, chính những hormone trong nước mắt đã “nói hộ” điều mà lời không thể diễn đạt.
Thế nên, lần tới khi bạn thấy một giọt nước mắt, hãy nhớ rằng nó không hề đơn giản. Nó có thể đang rửa bụi, đang giải tỏa căng thẳng bằng hormone, hoặc đang gửi đi một thông điệp âm thầm rằng “tôi đang vui, hay tôi đang buồn”. Một giọt nước mắt có thể nhỏ bé, nhưng thành phần hóa học trong đó đủ để kể lại toàn bộ câu chuyện phía sau.