Bạn từng lướt Facebook, pha cà phê, hoặc dọn dẹp bàn làm việc một cách chăm chú… chỉ để hoãn việc bắt đầu một bài thuyết trình quan trọng?
Thoạt nhìn, đó là sự trì hoãn. Nhưng kỳ lạ thay, có thể chính trong khoảnh khắc lãng đãng đó, một ý tưởng mới bật ra – sáng hơn bất kỳ thứ gì bạn từng nghĩ ra khi đang cố gồng mình làm việc.
Không phải ảo giác. Một nghiên cứu từ Đại học Pennsylvania và Trường Kinh doanh Wharton đã phát hiện: những người có xu hướng trì hoãn vừa phải lại thường sáng tạo hơn so với nhóm không trì hoãn chút nào – hoặc trì hoãn quá mức. Hình ảnh quen thuộc trong tâm lý học để mô tả điều này là một đường cong hình chữ U ngược: sáng tạo đạt đỉnh ở mức trì hoãn trung bình, rồi giảm dần khi trì hoãn vượt ngưỡng kiểm soát.
Lý do? Não chúng ta không ngừng hoạt động, kể cả khi ta có vẻ như đang trốn tránh công việc. Giai đoạn trì hoãn – nếu không bị chi phối bởi lo âu hay chán nản – trở thành một thời gian “ủ phát ý tưởng” (incubation): các mảnh kiến thức lẻ tẻ, các góc nhìn bị bỏ quên… âm thầm tái tổ chức trong đầu bạn.
Trong trạng thái này, ta không bị ràng buộc bởi những lối mòn suy nghĩ. Ta dễ kết nối các ý tưởng xa nhau, táo bạo hơn, và tìm ra giải pháp mới. Nó giống như khi bạn thôi cố nhớ tên một bộ phim – và cái tên đó bỗng xuất hiện trong đầu lúc bạn đang đánh răng.
Tất nhiên, không phải trì hoãn nào cũng hữu ích. Tâm lý học phân biệt giữa hai kiểu:
- Trì hoãn chủ động (active procrastination): bạn trì hoãn có chủ đích, vẫn kiểm soát được thời gian, dùng áp lực gần deadline để kích hoạt sáng tạo.
- Trì hoãn bị động (passive procrastination): bạn trì hoãn vì sợ hãi, thiếu động lực, hoặc bị tê liệt bởi quá nhiều lựa chọn.
Chỉ kiểu đầu tiên mới giúp nuôi dưỡng sáng tạo. Kiểu thứ hai thì ngược lại – nó thường dẫn đến stress, mất ngủ, và đôi khi là kiệt quệ cảm xúc.
Một yếu tố khác cũng rất quan trọng: động lực nội tại. Nghiên cứu chỉ ra, trì hoãn chỉ giúp tăng sáng tạo khi bạn thực sự quan tâm đến vấn đề, hoặc cảm thấy công việc đó có ý nghĩa với mình. Nếu không, trì hoãn chỉ là trì trệ.
Câu hỏi thú vị là: ta có thể tận dụng trì hoãn một cách thông minh không?
Câu trả lời là có. Thay vì cưỡng ép bản thân phải bắt đầu ngay lập tức, bạn có thể “hoãn khéo” – dành chút thời gian để lang thang đầu óc, tiêu hóa thông tin, hoặc nhìn vấn đề từ xa hơn. Nhưng hãy đặt ra giới hạn rõ ràng: bao lâu thì bạn sẽ quay lại làm việc? Và bạn sẽ làm gì trong lúc trì hoãn – giải trí vô thức hay suy nghĩ ngầm?
Vì sáng tạo, cuối cùng, không đến từ việc gồng ép bản thân, mà từ việc cho phép mình nghĩ khác đi – thường là khi ta không cố nghĩ gì cả.