Có một chuyện kỳ cục thế này: đưa cho một người thông tin rõ ràng, logic, dẫn chứng đầy đủ… vẫn không khiến họ thay đổi niềm tin sai. Thậm chí, càng chứng minh, họ càng bám chặt. Giống như càng kéo, sợi dây lại càng căng. Và trớ trêu thay, ta cũng từng như vậy. Có thể là trong một tranh cãi, một quyết định mua sắm, hay một niềm tin rất riêng – ta tưởng mình đang lắng nghe lý lẽ, thật ra chỉ đang lọc để giữ lại thứ làm mình yên tâm.
Bộ não không chạy bằng sự thật. Nó chạy bằng sự hợp lý. Và “hợp lý” ở đây không phải là đúng, mà là có lý theo cách mình muốn. Khi nghe một thông tin, não không hỏi “điều này đúng không?”, mà hỏi “nó có khớp với thứ tôi tin không?”. Nếu khớp – nó gật. Nếu không – nó bác bỏ, tìm lỗi, thậm chí… quên luôn.
Tâm lý học gọi đó là thiên lệch xác nhận. Não thích nghe điều quen thuộc. Nó gom nhặt mảnh ghép vừa ý, và âm thầm đẩy những mảnh còn lại ra rìa. Giống như một biên tập viên chỉ chọn tin phù hợp để đăng báo – nhưng tờ báo đó là chính tâm trí mình.
Nhưng sự tinh vi chưa dừng ở đó. Khi đã tin một điều, ta không chỉ tìm lý do để bảo vệ nó – ta sáng tạo ra lý do. Các nhà nghiên cứu gọi đây là lý luận có động cơ. Nghĩa là thay vì dùng lý trí để tìm ra đúng sai, ta dùng lý trí như một luật sư bào chữa – bào chữa cho cảm xúc, bản sắc và mong muốn của mình.
Nghe có vẻ tiêu cực, nhưng cơ chế này từng giúp tổ tiên ta sống sót. Trong môi trường bộ lạc, sự thống nhất quan điểm còn quan trọng hơn sự thật khách quan. Niềm tin chung giúp gắn kết, giúp nhóm mạnh hơn – và ai đi ngược niềm tin đó dễ bị loại trừ. Lý trí, theo một giả thuyết tiến hoá, không phải để tìm ra sự thật, mà để tranh biện. Để thắng trong cuộc nói chuyện, không nhất thiết phải đúng – chỉ cần hợp lý.
Và rồi có một hiệu ứng đáng sợ hơn: sự thật ảo. Cứ lặp đi lặp lại một điều sai, nó sẽ bắt đầu… nghe có vẻ đúng. Não không nhớ nổi nguồn tin, không kiểm tra lại từng lần – nó chỉ ghi nhớ mức độ quen thuộc. Nên thứ gì ta thấy, nghe, đọc nhiều lần – dù vô lý – cũng dần trở nên “có lý”. Như một câu hát nhảm mà bạn không thích, nhưng sau lần thứ 20, lại thấy… cũng bắt tai phết.
Vấn đề không nằm ở người khác. Nó nằm ở tất cả chúng ta. Sự thật không tự lọt vào đầu chỉ vì nó đúng. Nó phải chui qua lớp lọc niềm tin, cảm xúc, ký ức, bản sắc. Và mỗi lần đi qua, nó bị uốn lại một chút. Cho vừa với cái khuôn sẵn có.
Vậy nên, lần tới khi bạn cảm thấy điều gì “rõ ràng là đúng”, thử dừng lại. Có thể đúng thật. Cũng có thể… chỉ là đã hợp lý với bạn quá lâu.