Bạn có bao giờ ngửi thấy mùi ai đó quen thuộc, rồi ngay lập tức nhớ lại một buổi chiều xa xưa, hay một căn phòng đã lâu không ghé? Mùi hương có khả năng kéo ký ức ra khỏi góc khuất bộ não, nhanh hơn bất cứ âm thanh hay hình ảnh nào. Nhưng bạn có biết: con người có thể phân biệt hơn 1.000 tỷ mùi khác nhau?
Nghe như một câu nói phóng đại. Nhưng đây là con số mà một nhóm các nhà khoa học từ Viện Rockefeller công bố vào năm 2014, sau một thí nghiệm kỳ công. Họ cho người tham gia ngửi hàng trăm hỗn hợp mùi khác nhau, rồi dùng mô hình toán học để ước tính khả năng phân biệt. Kết luận của họ gây chấn động: khả năng khứu giác của con người bị đánh giá thấp từ trước đến nay.
Trước đó, đa số sách vở thường nói chúng ta chỉ phân biệt được khoảng 10.000 mùi. Một con số gọn gàng, dễ nhớ, nhưng hoàn toàn không có cơ sở vững chắc. Hóa ra, chỉ vì chưa ai đo đủ sâu.
Tuy vậy, con số “1.000 tỷ” cũng không thoát khỏi tranh cãi. Ngay sau khi công bố, nhiều nhà khoa học khác phản biện. Họ cho rằng cách ngoại suy của nhóm nghiên cứu quá lạc quan, rằng số mẫu thử là quá nhỏ để suy ra một không gian mùi lớn đến vậy. Một nhà khoa học ví von: giống như thử vài chiếc kẹo rồi đoán cả thế giới có bao nhiêu vị kẹo khác nhau.
Dù vậy, tranh cãi này hé lộ một sự thật sâu sắc hơn: khứu giác con người vẫn còn là một vùng tối trong khoa học. Không giống thị giác với 3 loại thụ thể màu rõ ràng, khứu giác vận hành bằng cách phối hợp hơn 400 loại thụ thể mùi khác nhau. Mỗi phân tử mùi có thể kích hoạt nhiều thụ thể cùng lúc, và mỗi thụ thể lại phản ứng với nhiều loại phân tử. Chính sự kết hợp đó tạo nên một “ngôn ngữ mùi” phong phú mà ta chỉ mới bắt đầu học đọc.
Điều đáng chú ý hơn: mùi không chỉ là thông tin, mà là cảm xúc. Một mùi nước hoa có thể làm tim ta đập nhanh. Một mùi canh chua có thể khiến mắt rưng rưng. Bộ não không lưu mùi như dữ liệu khô khan, mà gắn nó với bối cảnh, người, ký ức. Nên mỗi lần ngửi thấy một mùi quen, ta không chỉ nhận ra nó, mà còn được đưa ngược về một nơi chốn trong quá khứ.
Dù con số chính xác là bao nhiêu, thì một điều rõ ràng: mũi chúng ta thính hơn ta tưởng. Và có lẽ, lần tới khi bạn hít vào một hơi thật sâu, hãy tự hỏi: có bao nhiêu ký ức đang lặng lẽ len qua khe mũi để trở về?