Khi bạn bước đi giữa rừng, bạn thấy cây cao, lá xanh, nắng xuyên qua tán. Nhưng ngay dưới chân bạn — chỉ vài centimet dưới lớp đất — là một thế giới khác, rộng lớn và tinh vi hơn cả mạng internet của con người. Thế giới ấy được dệt nên bởi nấm.
Những sợi nấm mảnh như tơ, gọi là mycelium, đan chằng chịt giữa rễ cây, tạo thành một mạng lưới khổng lồ. Các nhà khoa học gọi nó là “mạng nấm cộng sinh” (mycorrhizal network). Nhờ đó, cây rừng không hề cô đơn. Chúng chia sẻ năng lượng, cảnh báo nguy hiểm, và đôi khi — giúp nhau sống sót.
Nấm không phải kẻ ký sinh như ta vẫn nghĩ. Thực ra, chúng là những “kỹ sư mạng” của tự nhiên. Cây gửi đường (sản phẩm quang hợp) cho nấm, đổi lại, nấm cung cấp khoáng chất và nước từ đất sâu. Nhưng điều bất ngờ là: nấm không chỉ kết nối một cây, mà kết nối hàng trăm cây lại với nhau — tạo nên một mạng lưới trao đổi sinh học kéo dài hàng kilomet.
Nhà sinh thái học Suzanne Simard (Đại học British Columbia) là người đầu tiên chứng minh điều này. Trong thí nghiệm nổi tiếng, bà cho một cây “mẹ” hấp thụ carbon phóng xạ, và chỉ sau vài ngày, chất phóng xạ xuất hiện ở những cây non xung quanh. Không khí không thể mang nó. Dòng chảy duy nhất là qua mạng nấm dưới đất.
Từ đó, khái niệm “wood wide web” – mạng gỗ toàn cầu – ra đời.
Những cây lớn, gọi là “mother trees”, hoạt động như trung tâm truyền dữ liệu. Khi một cây bị sâu bệnh, nó gửi tín hiệu hóa học qua mạng nấm, khiến những cây khác tăng sản xuất enzyme phòng vệ. Khi cây non mọc lên trong bóng râm, cây mẹ có thể “chuyển” cho nó carbon dư để nó kịp bén rễ. Trong bóng tối ẩm ướt của rừng, thông tin không đi bằng sóng điện từ, mà bằng dòng nhựa và enzyme qua sợi nấm.
Điều đó khiến rừng trông như một cộng đồng biết tương trợ. Không phải cây nào cũng tự lo cho mình, mà là cả hệ thống cùng sống, cùng thở.
Nhưng không phải ai cũng đồng ý. Một số nhà sinh học cảnh báo: so sánh mạng nấm với “internet” có thể khiến ta tưởng cây “có ý thức” hay “giao tiếp” như con người. Thực tế, đây vẫn là phản ứng hóa học và dòng năng lượng, không phải trò chuyện. Tuy nhiên, sự kết nối vật lý và chức năng của nó là có thật – và chính xác đến mức đáng kinh ngạc.
Nếu nhìn bằng hình ảnh cắt lớp, mạng sợi nấm dưới rừng giống như một bản đồ đô thị khổng lồ: những “xa lộ” dinh dưỡng, những “nút giao” rễ cây, và vô số “giao dịch” diễn ra mỗi giây. Một sợi nấm chỉ mảnh bằng phần trăm sợi tóc, nhưng có thể kéo dài hàng cây số. Tổng chiều dài của hệ thống nấm dưới một hecta rừng ước tính vượt quá 500 km.
Và điều kỳ lạ nhất: phần lớn nấm mà ta nhìn thấy — mũ nấm mọc lên sau cơn mưa — chỉ là “hoa quả” của hệ thống ấy. Cơ thể thật của nấm nằm dưới lòng đất, lặng lẽ làm công việc kết nối.
Nhờ có mạng nấm, rừng duy trì được sự ổn định phi thường. Khi biến đổi khí hậu khiến đất khô hạn, những cây còn nước có thể “chia sẻ” phần đó cho cây bên cạnh qua hệ nấm. Khi con người chặt một cây cổ thụ, những “đường truyền” bị cắt cũng khiến cả khu rừng tổn thương. Không phải ngẫu nhiên mà nơi nào đất bị đào xới, rừng mọc lại yếu hơn — bởi mạng nấm ngầm đã bị phá vỡ.
Dưới đất, nấm đang làm điều mà con người chỉ mới học được vài chục năm nay: kết nối, chia sẻ, và duy trì cân bằng hệ thống. Không bằng dây cáp hay sóng wifi, mà bằng sợi tơ mảnh nhất của sự sống.
Và có lẽ, bài học quan trọng nhất mà khu rừng gửi đến ta là: không có sự sống nào thật sự tách biệt. Ngay cả một cây nấm nhỏ cũng có thể là nút mạng trong bản đồ vĩ đại của hành tinh.
Lần tới, khi bạn nhìn thấy một cây nấm mọc ven đường, hãy nhớ — bạn đang nhìn thấy đầu cáp quang của rừng.