Một cuộn sách bị cháy dở trong ngôi đền cũ ở Ấn Độ. Trên đó là những ký tự uốn lượn, giờ không ai còn hiểu. Chữ viết – thứ tưởng bất tử, từng giúp con người lưu giữ tri thức qua hàng ngàn năm – cũng có thể chết. Và lắm khi, nó chết không vì chiến tranh hay thiên tai, mà chỉ vì một quyết định tưởng vô hại của con người.
Vào năm 1709, tại vương quốc Manipur nhỏ bé ở đông bắc Ấn Độ, vua Pamheiba ban hành một lệnh ngắn gọn: “Bỏ chữ cũ, dùng chữ Bengal.” Ông muốn thống nhất văn hóa, thuận tiện buôn bán và quan hệ với vùng lân cận. Nghe có vẻ hợp lý. Nhưng để “đơn giản hóa” ấy thành hiện thực, ông ra lệnh đốt sạch các bản thảo viết bằng chữ Meitei Mayek – hệ chữ cổ của người Meitei đã tồn tại hàng thế kỷ. Những trang sử, bài thơ, lời cầu nguyện biến thành tro. Trong khoảnh khắc, một nền văn học, một ký ức dân tộc bị chôn vùi chỉ vì một mệnh lệnh hành chính.
Chữ Meitei biến mất khỏi đời sống trong hơn 200 năm. Trẻ con Manipur học tiếng mẹ đẻ bằng ký tự xa lạ. Người già kể chuyện xưa bằng trí nhớ, không bằng sách. Chữ viết, thứ từng định nghĩa họ là ai, giờ trở thành điều cấm kỵ. Phải đến thế kỷ 20, khi các học giả tìm lại được vài bản khắc còn sót, phong trào khôi phục Meitei Mayek mới nhen lên – như cách một ngôn ngữ tự cứu lấy linh hồn mình.
Sai lầm ngớ ngẩn ấy không phải chuyện duy nhất trong lịch sử chữ viết. Gần ba thế kỷ sau, một chính quyền khác cũng suýt lặp lại.
Năm 1977, Trung Quốc khởi động “Đợt đơn giản hóa chữ Hán lần thứ hai”, với mục tiêu giúp người dân “dễ đọc, dễ viết hơn”. Hàng trăm ký tự bị cắt gọt, thay hình đổi dạng. Một chữ có thể có đến ba phiên bản “đơn giản” khác nhau. Báo chí in ra mà chính biên tập viên cũng đọc không nổi. Học sinh học chữ mới, về nhà lại gặp chữ cũ trong sách. Cả đất nước rơi vào hỗn loạn ngôn ngữ.
Đến năm 1986, sau gần một thập kỷ kiên trì, chính phủ Trung Quốc buộc phải rút lại toàn bộ cải cách. Những ký tự “mới” bị xoá khỏi từ điển, trở thành vết nhăn trong lịch sử chữ Hán. Một cuộc thử nghiệm với ý định tốt – giúp dân dễ học chữ – lại suýt khiến một nền văn hóa viết suốt 3.000 năm rơi vào khủng hoảng.
Điểm chung giữa hai câu chuyện: cả hai “sai lầm” đều không ác ý. Chúng đều được thực hiện nhân danh sự tiến bộ và tiện lợi. Nhưng chữ viết không chỉ là công cụ truyền đạt. Nó là ký ức tập thể, là cách một nền văn hóa nhìn thế giới. Khi ta thay đổi chữ viết quá nhanh, ta vô tình cắt đứt sợi dây nối với quá khứ – và khi ký ức đứt đoạn, bản sắc cũng phai.
Cứ tưởng chữ viết là thứ bền vững nhất, hóa ra lại mong manh. Mỗi ký tự đều sống nhờ người đọc, người viết và người nhớ. Một khi những người đó biến mất, chữ viết cũng không còn lý do tồn tại. Chữ Meitei từng “chết” vì một quyết định chính trị. Chữ Hán suýt “rối loạn” vì một cuộc cải cách vội vàng. Nhưng thứ đang đe dọa chữ viết hôm nay lại đến từ chính chúng ta – những người đã quen gõ phím, gửi biểu tượng, ghi âm thay vì viết.
Có thể, vài trăm năm nữa, con cháu chúng ta sẽ nhìn những dòng chữ hôm nay như ta nhìn những ký tự Meitei cổ – đẹp, nhưng không hiểu nổi. Và khi đó, ai sẽ là người bị xem là “ngớ ngẩn”?
Có lẽ, chữ viết chưa bao giờ thật sự bất tử. Nó sống hay chết, đều phụ thuộc vào mức độ tôn trọng mà chúng ta dành cho nó.