Giữa lòng Nam Cực, nơi nhiệt độ nước có thể xuống tới –1,8 °C, mọi thứ tưởng chừng đều hóa đá. Nhưng dưới lớp băng dày ấy, vẫn có những sinh vật lặng lẽ bơi chậm rãi – những con cá không trái tim đỏ, không máu màu đỏ, và cũng không sợ bị đông cứng.
Chúng là các loài “icefish” – cá băng, thuộc nhóm Notothenioids, sinh sống quanh vùng biển Nam Cực. Trong điều kiện mà hầu hết sinh vật khác đã ngừng chuyển hóa, cơ thể chúng vẫn vận hành nhờ một cơ chế sinh học đặc biệt: protein chống đóng băng (antifreeze proteins – AFPs).
Các protein này hoạt động như những “tấm khiên” li ti, ngăn không cho tinh thể băng hình thành trong máu và tế bào. Khi nước biển lạnh hơn cả điểm đóng băng, AFPs bám vào các mầm tinh thể li ti và làm méo cấu trúc của chúng, khiến chúng không thể phát triển thêm. Nói cách khác, cá băng sống trong môi trường đóng băng mà chính mình không bị đóng băng.
Thậm chí, máu của chúng còn là một câu chuyện khác thường. Icefish là loài duy nhất trong các động vật có xương sống không có hemoglobin, tức là máu của chúng không mang sắc đỏ mà gần như trong suốt. Điều này nghe có vẻ bất lợi, nhưng ở môi trường lạnh, nơi nước biển chứa nhiều oxy hòa tan, chúng vẫn đủ sức sống sót – một nghịch lý của tiến hóa.
Nếu cá băng là minh chứng cho khả năng “đánh lừa quy luật vật lý”, thì cá mập Greenland lại là biểu tượng của sự trường tồn. Sống ở vùng Bắc Đại Tây Dương lạnh buốt, loài cá mập này có tốc độ trao đổi chất chậm đến mức gần như… đứng yên. Các nhà khoa học thuộc Đại học Copenhagen đã đo niên đại mắt của chúng và phát hiện: một số cá thể có thể sống hơn 400 năm, thậm chí có con sinh vào khoảng năm 1600 – khi Galileo còn chưa hoàn thành kính thiên văn.
Lạnh, trong trường hợp của chúng, không phải là kẻ thù mà là chiếc đồng hồ làm chậm mọi thứ – kể cả cái chết. Nhịp tim, nhịp thở, quá trình lão hóa… tất cả đều bị kéo dài đến mức con người khó tưởng tượng. Trong khi con người phải chiến đấu với thời gian, chúng chỉ việc… sống chậm lại.
Điều kỳ lạ là, trong môi trường khắc nghiệt tưởng như không thể tồn tại ấy, sự sống lại tìm được cách bền bỉ nhất để tồn tại. Những con cá băng nhỏ bé kia đang bơi giữa lớp băng được hình thành hàng ngàn năm trước – và chính chúng, có lẽ, cũng là sinh vật nối tiếp sự sống suốt ngần ấy thời gian.
Khoa học ngày nay đang học cách bắt chước tự nhiên: nghiên cứu protein chống đông của cá băng để ứng dụng trong bảo quản tế bào, nội tạng, và thực phẩm đông lạnh, hoặc quan sát cơ chế trao đổi chất của cá mập Greenland để hiểu thêm về lão hóa chậm. Càng đi sâu, người ta càng nhận ra: sinh vật tưởng như “ngủ đông” kia có thể mở ra những bí mật về sự sống kéo dài.
Và rồi câu hỏi xuất hiện: phải chăng cái lạnh – thứ con người luôn sợ hãi – lại là điều giúp sự sống trường tồn? Có thể, để hiểu thế nào là “bất tử”, ta không cần nhìn lên bầu trời, mà chỉ cần cúi xuống lớp băng nơi một con cá vẫn lặng lẽ thở.