Giữa sa mạc trắng toát, không mùi, không bản đồ, không dấu vết gì để lần theo. Vậy mà một con kiến nhỏ bằng hạt gạo vẫn lần về được tổ, sau một vòng đi săn dài hàng trăm mét.
Không phải vì nó nhớ đường.
Mà vì nó… đếm bước.
Loài kiến Cataglyphis fortis sống ở Bắc Phi đã khiến các nhà khoa học bối rối suốt nhiều năm. Chúng không để lại pheromone như các loài kiến khác, vì gió sa mạc sẽ cuốn bay mùi ngay lập tức. Chúng cũng không đánh dấu đường đi bằng vật thể, vì mặt đất bằng phẳng, trống trơn.
Vậy mà cứ sau mỗi hành trình lắt léo, kiến vẫn quay về thẳng tổ, chính xác đến mức khó tin.
Một nhóm nghiên cứu đã làm một điều hơi điên: họ gắn cho kiến những chiếc “guốc cao gót tí hon” — thực chất là các đoạn sợi nhỏ khiến chân dài ra. Kết quả? Kiến đi quá tổ. Tiếp theo, họ cắt bớt chân một số con khác. Kết quả? Kiến dừng lại trước tổ một khoảng.
Chỉ cần thay đổi độ dài bước chân, kiến lập tức… lạc đường.
Từ đó, người ta kết luận: kiến đếm bước để ước lượng khoảng cách. Giống như bạn nhắm mắt đi bộ từ nhà ra đầu ngõ, đếm thầm “mười tám, mười chín, hai mươi… đến rồi.” Nếu ai lén thay đổi độ dài bước của bạn giữa chừng, bạn cũng sẽ dừng lại sai chỗ.
Nhưng đó chưa phải toàn bộ câu chuyện.
Để xác định hướng đi, kiến còn dùng mắt để cảm nhận ánh sáng phân cực từ mặt trời — một kỹ năng mà con người không có. Chúng kết hợp số bước đã đi với hướng ánh sáng để tính toán đường về, theo một phương pháp gọi là path integration — tích hợp hành trình.
Không cần GPS. Không cần bản đồ.
Chúng tự tính được vị trí của mình, chỉ bằng chính đôi chân và bầu trời.
Càng nghiên cứu, người ta càng thấy: con kiến bé tí không chỉ “đi theo bản năng”, mà đang thực hiện một phép tính liên tục, ngay cả khi không có não lớn.
Và rồi, một nhận thức âm ỉ hiện ra:
Những gì ta tưởng là hành vi máy móc, đôi khi lại là cách sinh vật đơn giản nhất thích nghi một cách tối ưu.
Một bộ não tí hon, chỉ vài trăm ngàn nơron, vẫn có thể dựng được bản đồ không gian chính xác hơn cả nhiều loài lớn hơn nó gấp trăm lần.
Có lẽ vì thế mà các kỹ sư robot đang bắt chước chính loài kiến này: tạo ra những con robot sáu chân, biết đếm bước và định hướng bằng ánh sáng mặt trời — hoạt động tốt ngay cả nơi GPS không với tới.
Tưởng là chuyện con kiến.
Hóa ra là cả một bài học về nhận thức.