Não của một con ong chỉ nhỏ bằng hạt vừng. Nếu nhìn vào nó, ta dễ nghĩ rằng toàn bộ chức năng chỉ xoay quanh những phản xạ bản năng: tìm hoa, hút mật, bay về tổ. Nhưng có một bí mật ít người biết: những con ong có thể nhận ra và nhớ được khuôn mặt của con người, không chỉ trong khoảnh khắc mà còn kéo dài nhiều ngày.
Các nhà khoa học đã phát hiện điều này trong một thí nghiệm nổi tiếng năm 2005. Họ cho ong xem nhiều bức ảnh khuôn mặt người khác nhau, rồi gắn phần thưởng – vài giọt nước đường – với một khuôn mặt cụ thể. Sau vài vòng lặp, những con ong đã học được cách bay thẳng đến bức ảnh “đúng” để được thưởng. Điều gây bất ngờ là hai ngày sau, khi phần thưởng biến mất, một số ong vẫn nhớ chính xác gương mặt từng gắn liền với mật ngọt. Ký ức ấy, với não bộ chưa đầy một triệu nơ-ron, là minh chứng rằng trí nhớ không phụ thuộc duy nhất vào kích thước.
Dĩ nhiên, ong không nhìn gương mặt người như cách chúng ta nhìn nhau. Mắt của chúng không phân giải chi tiết tinh vi, không nhận ra nếp nhăn hay ánh mắt. Thay vào đó, ong học cách ghi nhớ các “mẫu” không gian: sự sắp xếp giữa mắt, mũi, miệng, những hình khối cơ bản. Đó là chiến lược nhận dạng hoa mà tiến hóa đã trao cho chúng. Với ong, gương mặt bạn chỉ là một “loài hoa đặc biệt” – một cấu trúc có thể được học, so sánh và ghi nhớ.
Ngoài phòng thí nghiệm, trí nhớ này cũng phát huy trong đời sống hằng ngày. Người nuôi ong đôi khi nhận thấy đàn ong phản ứng khác nhau với người quen và người lạ. Nghiên cứu hiện đại gợi ý rằng ong có thể kết hợp hình ảnh, mùi hương và cả nhịp thời gian để nhận diện một cá nhân. Nếu bạn đều đặn ghé thăm tổ ong vào buổi sáng, chính đồng hồ sinh học của chúng sẽ ghi dấu sự hiện diện của bạn.
Câu chuyện về trí nhớ của ong còn mở ra một bài học rộng hơn. Chúng cho thấy trí tuệ không chỉ đến từ bộ não lớn, mà từ cách não sử dụng nguồn lực. Một hệ thần kinh tí hon vẫn có thể xử lý thông tin phức tạp bằng chiến lược tiết kiệm và hiệu quả. Điều này lý giải vì sao các nhà khoa học trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo thường quan tâm đến ong: chúng là minh chứng sống động cho việc “ít vẫn có thể nhiều”.
Ngược đời ở chỗ: con người với bộ não nặng cả ký rưỡi vẫn thường quên tên người vừa gặp, trong khi một sinh vật bé bằng ngón tay lại lưu giữ hình ảnh khuôn mặt bạn suốt nhiều ngày. Điều này khiến ta phải nhìn lại khái niệm về trí nhớ và sự thông minh – không đơn thuần là số lượng tế bào thần kinh, mà là cách chúng kết nối và hoạt động.
Biết đâu, sáng nay khi bạn đi ngang qua một vườn hoa, một con ong đã dừng lại giữa không trung, ghi dấu gương mặt bạn như một ký ức ngọt ngào. Ký ức ấy có thể phai dần sau vài ngày, nhưng trong khoảnh khắc đó, bạn đã từng là một “dấu ấn” riêng biệt trong trí nhớ của một sinh vật bé nhỏ. Và câu hỏi còn vang lại: bao nhiêu loài khác quanh ta cũng đang lặng lẽ ghi nhớ về ta, mà ta chưa hề hay biết?