Giữa khu rừng nhiệt đới ở Uganda, một con tinh tinh ngồi lặng dưới gốc cây. Nó vươn tay ngắt một chiếc lá xanh, không nhai, không chơi đùa, mà thong thả đưa xuống lau cơ thể. Cảnh tượng ấy thoạt nhìn vừa buồn cười vừa kỳ lạ, nhưng với các nhà nghiên cứu, đó là một phát hiện quan trọng: tinh tinh biết dùng lá để giữ vệ sinh.
Trong nhiều thập kỷ, con người quan sát thấy tinh tinh dùng công cụ cho việc kiếm ăn: gậy để chọc tổ mối, đá để đập hạt, hay lá cuộn lại để hứng nước. Nhưng một nghiên cứu công bố năm 2025 từ rừng Budongo đã mở thêm một cánh cửa khác: tinh tinh cũng dùng công cụ cho việc chăm sóc cơ thể. Các nhà khoa học ghi nhận chúng hái lá để lau hậu môn sau khi đi vệ sinh, và lau bộ phận sinh dục sau khi giao phối.
Nghe có vẻ vụn vặt, nhưng với thế giới động vật, đây là một hành vi hiếm gặp. Nó cho thấy tinh tinh không chỉ quan tâm đến việc sống sót mà còn chú ý đến sự sạch sẽ của chính mình. Điều này đặt ra một câu hỏi thú vị: liệu hành vi ấy có đơn thuần là bản năng, hay là dấu hiệu của một ý thức vệ sinh đã hình thành?
Các quan sát kéo dài nhiều năm cho thấy hành vi này không phải ngẫu nhiên. Tinh tinh chọn lá có kích thước và độ mềm nhất định, thường là lá non, dễ gập và không quá thô ráp. Sau khi dùng, chúng vứt bỏ, giống hệt cách con người vứt khăn giấy. Một số nhà nghiên cứu cho rằng loại lá ấy có thể còn chứa hợp chất giúp kháng khuẩn, biến chúng thành “thuốc rừng” tự nhiên mà tinh tinh vô thức sử dụng.
Điều thú vị là hành vi này không xuất hiện đồng đều ở mọi nhóm tinh tinh. Nó được ghi nhận nhiều hơn tại Budongo so với các quần thể khác, gợi ý rằng có thể đây là một thói quen được truyền dạy trong cộng đồng – một dạng “văn hóa tinh tinh”. Tức là, cá thể này học từ cá thể khác, chứ không chỉ dựa vào bản năng.
Nếu đặt cạnh con người, sự tương đồng trở nên bất ngờ. Chúng ta xem việc vệ sinh cá nhân là điều hiển nhiên, nhưng trong thế giới tự nhiên, đó là một bước tiến về nhận thức. Việc tinh tinh – loài họ hàng gần gũi nhất – cũng làm điều tương tự khiến ranh giới “người – thú” mờ đi thêm một chút.
Một số nhà khoa học gọi đây là bằng chứng cho thấy tinh tinh không chỉ có trí tuệ công cụ mà còn có ý niệm về chăm sóc sức khỏe. Nó nối tiếp chuỗi những khám phá gần đây: tinh tinh tự nhai lá có dược tính khi bị bệnh, bôi côn trùng nghiền nát lên vết thương, và nay là dùng lá như khăn giấy. Tất cả hợp lại thành một bức tranh phức tạp, trong đó loài tinh tinh vừa hoang dã, vừa có chút văn minh ẩn giấu.
Thử hình dung: giữa rừng già, một đàn tinh tinh tản ra sau bữa ăn hay một cuộc giao phối. Vài con lặng lẽ hái lá, lau sạch rồi bỏ lại dưới đất. Cả khu rừng như biến thành một “phòng tắm thiên nhiên”, nơi những chiếc lá đóng vai trò của khăn giấy. Hình ảnh ấy khiến ta chợt nhận ra: sự sạch sẽ không phải đặc quyền của loài người, mà là một sợi chỉ mảnh nối chúng ta với những sinh vật cùng chia sẻ nhánh tiến hóa.