Trong thảo nguyên châu Phi, khi màn đêm buông xuống, sư tử rình rập, linh cẩu lảng vảng quanh đàn thú. Ở giữa bóng tối ấy, một con hươu cao cổ khổng lồ nhắm mắt lại. Vài phút trôi qua, nó lại mở mắt, cảnh giác nhìn quanh. Với loài này, ngủ nhiều đồng nghĩa với đánh cược mạng sống.
Chúng ta thường nghĩ một cơ thể cao lớn như vậy hẳn phải cần rất nhiều thời gian nghỉ ngơi. Nhưng thực tế thì ngược lại. Nhiều nghiên cứu cho thấy hươu cao cổ có thể ngủ ít hơn bất kỳ loài thú có vú nào khác. Trong điều kiện nuôi nhốt, chúng ngủ trung bình khoảng 4 đến 5 giờ mỗi ngày. Nhưng trong môi trường hoang dã, con số này giảm xuống đáng kinh ngạc. Có những cá thể chỉ chợp mắt tổng cộng 30 phút trong cả một ngày đêm. Và điều bất ngờ là chúng vẫn khỏe mạnh, sinh sản và tồn tại suốt hàng triệu năm tiến hóa.
Giấc ngủ của hươu cao cổ không diễn ra liền mạch mà được chia thành nhiều đoạn ngắn. Chúng có thể đứng ngủ trong vài phút, đôi khi vừa gật gù vừa cảnh giác. Chỉ khi bước vào giấc ngủ sâu, chúng mới ngồi xuống, gập đôi cái cổ dài vòng ra sau, tựa đầu vào hông. Tư thế kỳ lạ này chỉ kéo dài vài phút, nhưng đủ để não bộ bước vào pha ngủ REM – giai đoạn được xem là quan trọng cho sự hồi phục và xử lý ký ức.
Vì sao một loài động vật lại phải nén giấc ngủ của mình đến mức tối thiểu? Câu trả lời nằm ở hình dáng và vị thế sinh tồn. Cao lớn mang lại lợi thế khi kiếm ăn, nhưng cũng là bất lợi khi cần nằm nghỉ. Hươu cao cổ mất nhiều thời gian để đứng dậy, và chính khoảng khắc chậm chạp ấy có thể trở thành cơ hội cho kẻ săn mồi. Thế nên, thay vì ngủ say hàng giờ, chúng tiến hóa để ngủ ngắn, nhiều lần, và luôn trong trạng thái cảnh giác.
Nếu so với con người, sự khác biệt càng trở nên ấn tượng. Ta cần trung bình 7 đến 8 giờ ngủ mỗi ngày. Chỉ cần thiếu ngủ một vài đêm, trí nhớ, sự tập trung, thậm chí hệ miễn dịch đều suy giảm. Vậy mà hươu cao cổ vẫn vận hành bình thường với một lịch ngủ mà đối với chúng ta là bất khả thi. Các nhà khoa học cho rằng hệ thần kinh của chúng có thể đã thích nghi để phục hồi nhanh hơn, thậm chí có khả năng sử dụng những “giấc ngủ vi mô” – khi chỉ một phần não tạm nghỉ, còn phần khác vẫn tỉnh táo.
Trong lịch sử tiến hóa, hươu cao cổ không phải loài duy nhất ngủ ít, nhưng chắc chắn là loài biểu tượng cho cực hạn của sự tiết kiệm giấc ngủ. Từ quan sát của các nhà khoa học, ta có thể thấy rõ: ngay cả một nhu cầu cơ bản như giấc ngủ cũng không cố định, mà bị nhào nặn bởi áp lực sinh tồn.
Thử tưởng tượng một đêm trên thảo nguyên, đàn hươu cao cổ đứng im lìm giữa bóng tối. Không có ai ngủ say. Mỗi cá thể chỉ cho phép mình vài phút nhắm mắt, rồi lại tỉnh dậy để canh chừng. Đó là minh chứng sống động rằng giấc ngủ – tưởng như tuyệt đối cần thiết – cũng có thể bị co rút đến tận cùng khi thiên nhiên buộc phải chọn. Và chính trong sự tỉnh táo bất đắc dĩ ấy, hươu cao cổ đã giữ được vị trí của mình giữa thế giới đầy kẻ săn mồi.