Một tối muộn trên chuyến tàu điện chạy xuyên Tokyo, người đàn ông mặc vest ngồi ở hàng ghế sát cửa. Cặp da đặt ngay ngắn trên đùi, hai tay chồng lên nhau, đầu hơi gật theo nhịp rung đều đặn của toa tàu. Ánh đèn neon từ ga lướt ngang qua mặt, để lộ đôi mắt nhắm yên tĩnh và làn da căng mỏi sau một ngày dài. Không ai lay gọi, cũng chẳng ai tỏ vẻ khó chịu. Trong khoang tàu, giấc ngủ của anh được tôn trọng như một phần tự nhiên của hành trình.
Ở nhiều nơi khác, cảnh tượng này có thể bị coi là thiếu lịch sự, thậm chí là bất cẩn. Nhưng ở Nhật, hành vi này lại có một tên riêng: inemuri – “ngủ khi vẫn hiện diện”. Nó không phải giấc ngủ sâu trốn tránh công việc, mà là một kiểu nghỉ ngắn, vẫn giữ sự nhận biết mơ hồ về môi trường xung quanh. Người ngủ sẵn sàng tỉnh dậy khi cần, như thể họ chưa bao giờ rời khỏi cuộc trò chuyện tập thể.
Inemuri là tấm thẻ ngầm để báo với mọi người rằng: “Tôi đã làm việc đến mức kiệt sức, nhưng tôi vẫn ở đây, vẫn sẵn sàng đóng góp”. Trong bối cảnh văn hoá Nhật, điều đó là dấu hiệu của sự tận tâm. Ngủ gục nơi công cộng không phải hành vi trốn tránh trách nhiệm, mà trái lại, là minh chứng cho việc bạn đã dành gần như toàn bộ sức lực cho công việc và tập thể.
Cách ngủ này cũng tuân theo những quy tắc bất thành văn. Không dựa vào người khác trừ khi họ đồng ý. Không mang gối hay vật dụng khiến bạn trông như đang “định cư” ở đó. Không ngáy, không tạo tiếng ồn. Đầu hơi cúi, tay ôm cặp hoặc túi, cơ thể thu gọn như muốn nói: “Tôi đang nghỉ tạm, không làm phiền ai.” Thậm chí, với những người đã quen, họ có thể mở mắt tỉnh dậy đúng lúc tàu tới ga cần xuống, như thể cơ thể đã được lập trình.
Nguồn gốc của inemuri gắn liền với thời kỳ bùng nổ kinh tế Nhật Bản, khi “salaryman” – những nhân viên văn phòng – rời nhà từ tờ mờ sáng, làm việc đến tối muộn, rồi tham dự các buổi tiếp khách bắt buộc. Việc thiếu ngủ trở thành bình thường, và giấc ngủ ngắn trên tàu điện hay trong phòng họp trở thành cách nạp lại chút năng lượng để tiếp tục. Qua thời gian, hành vi này được cộng đồng chấp nhận và thậm chí tôn trọng, như một biểu tượng của lòng trung thành và sự kiên trì.
Nhưng inemuri không chỉ phản ánh thói quen cá nhân. Nó còn là một tấm gương văn hoá. Ở những nơi coi việc ngủ gục là vô trách nhiệm, thông điệp gửi đi sẽ hoàn toàn khác. Tại Nhật, chính bối cảnh xã hội – nơi làm việc tập thể được ưu tiên hơn nhu cầu cá nhân – đã định nghĩa lại hành vi này. Điều bị coi là “bất lịch sự” ở chỗ này có thể là “lịch sự” ở chỗ khác, chỉ vì khung giá trị văn hoá đứng sau nó.
Hình ảnh một khoang tàu đêm đầy những bộ vest gục đầu, túi xách ôm chặt, ánh đèn lướt qua từng khuôn mặt mệt mỏi mà bình yên – đó không chỉ là hình ảnh của sự thiếu ngủ. Nó là minh chứng cho một xã hội nơi con người được đo bằng mức độ họ sẵn sàng dành cho tập thể.
Có lẽ, điều lịch sự nhất không phải lúc nào cũng là lời chào hay nụ cười. Đôi khi, nó là một giấc ngủ ngắn – để khi mở mắt ra, bạn vẫn còn ở đó, sẵn sàng tiếp tục cùng mọi người.