Trong khung cảnh rừng già ẩm ướt của miền Nam Việt Nam những năm 1960, một lính Mỹ ngã xuống vì trúng đạn. Máu phun ra từ vết thương nơi bả vai, đồng đội của anh hoảng loạn lục tìm trong balô cứu thương. Không còn băng gạc chuyên dụng, người lính quân y rút ra một thứ tưởng chừng chẳng liên quan gì đến chiến trường: một chiếc tampon. Vài giây sau, nó được nhét thẳng vào vết thương để chặn dòng máu. Trong sự im lặng căng thẳng, một món đồ gắn liền với sự riêng tư của phụ nữ bỗng trở thành ranh giới giữa sự sống và cái chết.
Nghe có vẻ kỳ lạ, nhưng đó là sự thật. Trong Chiến tranh Việt Nam, nhiều quân y Mỹ đã từng dùng tampon hoặc băng vệ sinh như một biện pháp ứng biến để cầm máu cho vết thương do đạn bắn. Thứ vốn sinh ra để thấm hút dịch cơ thể đã được tái dụng trong tình huống khẩn cấp – và đôi khi, cứu được mạng người.
Nguồn gốc của sự tréo ngoe này bắt đầu từ tận Thế chiến I. Khi ấy, công ty Kimberly-Clark chế tạo ra một loại bông nhân tạo gọi là Cellucotton, có khả năng hút gấp nhiều lần bông thường. Nó được dùng để sản xuất băng y tế cho lính trên mặt trận. Sau chiến tranh, phần nguyên liệu thừa này được “tái sinh” thành sản phẩm băng vệ sinh thương mại. Nói cách khác, tampon vốn xuất thân từ chiến trường trước khi trở thành vật dụng thường ngày. Và trong chiến tranh Việt Nam, vòng tròn kỳ lạ ấy lại khép lại: sản phẩm dành cho phụ nữ quay trở lại chiến trường, lần này không theo ý định của nhà sản xuất, mà từ sự sáng tạo bất đắc dĩ của lính Mỹ.
Có nhiều lời kể của cựu binh xác nhận việc này. Họ cho rằng tampon có những lợi thế bất ngờ: steril, nhỏ gọn, thấm hút mạnh, có dây rút. Trong cảnh hỗn loạn, nó dễ sử dụng hơn nhiều so với những băng gạc to bản. Một vết thương xuyên – nơi viên đạn chọc thủng bắp thịt – có thể được “chặn” tạm thời bằng cách nhét tampon vào, hạn chế mất máu trong lúc chờ trực thăng y tế.
Tuy nhiên, sự tiện lợi này cũng đi kèm nguy hiểm. Các bác sĩ sau chiến tranh đã cảnh báo: tampon không hề được thiết kế để nhét vào vết thương. Khi máu đông lại, nó dễ dính chặt, gây thêm tổn thương khi rút ra. Hơn nữa, tampon chỉ xử lý được những vết thương nhỏ, còn với những vết thương lớn hoặc động mạch bị cắt, nó vô dụng. Vậy mà trong bối cảnh thiếu thốn, nhiều lính Mỹ vẫn coi nó như “phao cứu sinh” cá nhân, nhét vài chiếc vào túi áo giáp để phòng thân.
Câu chuyện này còn hé lộ một lớp ý nghĩa sâu hơn. Tampon, trong mắt xã hội Mỹ lúc ấy, là thứ gắn với sự kín đáo, thậm chí “tế nhị” đến mức đàn ông hiếm khi dám nhắc tên. Ấy vậy mà ở chiến trường Việt Nam, nó xuất hiện công khai giữa những người đàn ông cứng rắn nhất, trong một vai trò chẳng ai ngờ. Một vật biểu tượng cho sự riêng tư và đời thường lại trở thành công cụ sinh tồn ở nơi khốc liệt nhất.
Ngày nay, khi nhìn lại, nhiều cựu binh kể về chuyện dùng tampon với chút hài hước, nhưng trong ký ức, đó là những khoảnh khắc rùng rợn: chạy đua với cái chết, bấu víu vào bất cứ thứ gì có thể cứu mạng. Và tampon – một cuộn bông nhỏ bé với sợi dây mong manh – đã nhiều lần trở thành “sợi chỉ” nối giữa sự sống và cái chết.
Chiến tranh có lẽ luôn như thế: nó biến những vật bình thường thành phi thường, đẩy giới hạn sáng tạo của con người đến mức nghịch lý. Tampon trong chiến tranh Việt Nam là một minh chứng kỳ lạ: một món đồ tưởng chừng xa lạ với chiến trường lại trở thành phần của ký ức máu lửa. Và nó nhắc ta rằng, ẩn sau mỗi đồ vật tầm thường có thể là một lịch sử không ai ngờ tới.