Bạn có bao giờ kể lại một kỷ niệm rất sống động, chỉ để sau này chợt nhận ra rằng nó chưa từng xảy ra với chính mình? Có thể là lần “mình” lạc trong siêu thị hồi nhỏ, nhưng thật ra đó là chuyện ông bà hay kể về một người em họ. Vấn đề là trong trí óc, hình ảnh ấy hiện lên rõ ràng như thể chính ta đã trải qua. Cảm giác ấy không hề hiếm: nghiên cứu cho thấy một phần ba trí nhớ của con người có thể là ký ức vay mượn từ người khác.
Trí nhớ từ lâu vẫn được xem như một cuốn sổ lưu trữ trung thực. Nhưng thực tế, bộ não không lưu ảnh gốc. Nó giống một họa sĩ liên tục vẽ lại ký ức mỗi lần ta gợi nhớ, thêm thắt, chỉnh sửa, và đôi khi chồng lên cả những chi tiết được nghe kể. Thế nên việc “nhớ nhầm” không phải là sự cố hiếm hoi, mà là một cơ chế tự nhiên.
Một khảo sát quốc tế gần đây ghi nhận: trong số những người trưởng thành tham gia, khoảng 1/3 thừa nhận từng kể lại câu chuyện của người khác như chuyện của chính mình. Họ không cố tình bịa đặt, mà đơn giản là trong lúc trò chuyện, câu chuyện nghe từ người khác trở nên tự nhiên hơn khi kể ở ngôi thứ nhất. Ở nhóm sinh viên đại học, tỷ lệ này thậm chí còn cao hơn, gần 60%.
Ban đầu, nhiều người biết rõ mình đang mượn trải nghiệm. Nhưng điều lạ lùng là nếu lặp lại nhiều lần, ký ức đó dần “bén rễ” trong tâm trí. Nó trộn lẫn với ký ức thật, khiến chính chủ nhân cũng khó phân biệt đâu là trải nghiệm của mình, đâu là của người khác. Một hiện tượng gọi là ký ức vay mượn.
Nghe qua tưởng vô hại, nhưng nó có thể làm lung lay cách ta hiểu về chính mình. Nếu tuổi thơ của bạn chứa vài kỷ niệm không phải do bạn trải qua, thì bạn thực sự là ai? Câu hỏi ấy không dễ trả lời. Khoa học gợi ý rằng bản sắc cá nhân không phải là tập hợp tuyệt đối các trải nghiệm riêng tư, mà là một dòng chảy trong đó ký ức, câu chuyện và niềm tin được đan xen, chia sẻ, trao đổi.
Điều này cũng lý giải vì sao nhiều gia đình có “ký ức tập thể” – những chuyện được nhắc đi nhắc lại đến mức cả người chưa từng sống qua thời đó cũng nhớ như in. Một đứa cháu có thể mô tả rành rọt ngày mất mùa năm xưa, dù nó chưa từng tồn tại khi chuyện xảy ra. Bộ não đã biến ký ức nghe kể thành ký ức cá nhân.
Sự nhập nhằng này không chỉ giới hạn trong gia đình. Ở phạm vi rộng hơn, cộng đồng hay thậm chí cả một quốc gia cũng chia sẻ những ký ức chung, nơi ranh giới giữa “tôi từng thấy” và “tôi từng nghe” mờ đi. Nó vừa nguy hiểm — vì tạo ra khả năng nhớ sai hàng loạt — vừa đẹp đẽ, bởi chính nhờ vậy mà con người kết nối được với nhau thông qua một lịch sử chung.
Thế nên, khi bạn bất chợt giật mình vì nhớ một chuyện “của mình” nhưng lại không chắc nó có thật, đừng quá hoang mang. Có thể bạn đang trải nghiệm một quy luật rất tự nhiên của trí nhớ: nó không phải tủ hồ sơ bất biến, mà là một cuốn truyện tập thể, được viết bởi nhiều bàn tay. Và biết đâu, ký ức đẹp nhất của bạn lại là một mảnh ghép từ người khác, nhưng đã trở thành một phần thật sự của con người bạn.