Nhìn vào một đàn kiến, ta thường thấy sự nhộn nhịp, trật tự, kỷ luật đến kỳ lạ. Ít ai biết rằng trong thế giới nhỏ bé ấy còn tồn tại cả những “nghi thức tang lễ” — tuy giản dị nhưng lại sống còn với cả cộng đồng. Khi một con kiến chết, đồng loại của nó nhanh chóng phát hiện và mang xác ra khỏi tổ, đặt vào một “nghĩa địa” chung. Điều kỳ thú là chúng không cần “nhìn thấy” cái chết, mà nhận biết nhờ một mùi hóa học đặc trưng.
Các nhà khoa học gọi hành vi này là necrophoresis – vận chuyển xác chết để giữ vệ sinh tổ. Đối với loài người, cái chết gắn với sự lặng im. Nhưng với kiến, cái chết gắn liền với mùi. Và hợp chất đứng sau hiện tượng này là axit oleic – một loại axit béo cũng có mặt trong dầu thực vật thường ngày của chúng ta.
Khi một con kiến còn sống, cơ thể nó phát ra nhiều “tín hiệu sống” – những hợp chất hóa học nhỏ bé mà đồng loại nhận diện được qua râu. Nhưng khi chết đi, chỉ trong vài giờ, sự phân hủy tế bào bắt đầu sản sinh axit oleic và một số axit béo khác như linoleic. Đó là “mùi của cái chết”. Với khứu giác tinh vi của kiến, tín hiệu này mạnh mẽ đến mức không thể nhầm lẫn.
Thí nghiệm kinh điển đã chứng minh điều này: khi các nhà nghiên cứu bôi axit oleic lên một con kiến còn sống, ngay lập tức đồng loại của nó coi như nó đã chết. Chúng vây quanh, khiêng “xác” ra nghĩa địa, mặc kệ con kiến giãy giụa phản kháng. Chỉ khi lớp axit được rửa sạch, con kiến mới được thả tự do. Điều đó cho thấy: trong mắt kiến, cái chết không phải là sự dừng lại của cử động, mà là sự hiện diện của một mùi.
Tại sao cơ chế này lại quan trọng đến vậy? Trong một xã hội đông đúc như đàn kiến, một xác chết là ổ bệnh tiềm tàng. Nấm, vi khuẩn, ký sinh có thể bùng phát từ đó và đe dọa cả đàn. Nhận ra và loại bỏ nhanh chóng “nguồn rủi ro” là chiến lược sinh tồn hiệu quả. Thay vì phó mặc vào sự tình cờ – chẳng hạn “vô tình chạm thấy xác” – kiến dùng ngôn ngữ hóa học, chính xác và không sai sót.
Cũng thú vị là oleic acid không phải là tín hiệu duy nhất. Một số nghiên cứu chỉ ra rằng cái chết còn đi kèm với “sự biến mất” của tín hiệu sống. Tức là, ngoài việc có thêm mùi lạ, cơ thể chết đi còn mất đi mùi quen thuộc. Sự kết hợp giữa “mùi chết” và “sự im lặng của mùi sống” tạo thành dấu hiệu rõ ràng để cả đàn hành động.
Khi so sánh với thế giới con người, ta dễ nghĩ rằng kiến hành động máy móc. Nhưng nếu nhìn sâu hơn, cơ chế của chúng không khác mấy so với các “nghi thức vệ sinh” của xã hội loài người. Khi một người mất đi, chúng ta không chỉ thương tiếc, mà còn lo việc xử lý thi thể để bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Kiến, với cách riêng, cũng làm điều tương tự – chỉ là đơn giản hơn, bản năng hơn, và hoàn toàn dựa trên ngôn ngữ hóa học.
Điều khiến câu chuyện này thêm cuốn hút là ở chỗ: từ một chi tiết nhỏ bé như “mùi của cái chết nơi đàn kiến”, ta thấy được cách tiến hóa đã rèn giũa sự sống. Một tín hiệu vô hình có thể điều khiển cả hành vi tập thể, giữ cho cả cộng đồng an toàn. Nó cho thấy sự sống không chỉ tồn tại trong nhịp tim hay hơi thở, mà còn in dấu trong những phân tử li ti, để rồi biến mất, nhường chỗ cho mùi chết khi thời khắc đến.