Giữa rạn san hô rực rỡ, có những loài cá mà khái niệm “đực” hay “cái” không cố định. Khi con đầu đàn chết, chỉ vài ngày sau, một con khác sẽ biến đổi hoàn toàn — từ màu sắc, hành vi cho đến cơ quan sinh dục. Nó trở thành cá đực mới của đàn.
Hiện tượng này gọi là thay đổi giới tính tuần tự (sequential hermaphroditism). Trong tự nhiên, điều đó không hiếm, đặc biệt ở các loài cá sống theo bầy, nơi tỉ lệ đực – cái ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sinh sản.
Ở loài cá hề, mọi con cá non đều sinh ra là đực. Trong mỗi đàn, chỉ có một cặp sinh sản: con cái lớn nhất và con đực lớn thứ hai. Nếu con cái chết, con đực ngay lập tức biến thành cái, còn một con đực khác trong đàn sẽ thay thế vị trí cũ.
Còn ở loài cá bàng chài xanh (Thalassoma bifasciatum), hiện tượng này còn linh hoạt hơn. Cá cái có thể biến thành cá đực khi đàn thiếu con đực, rồi trở lại làm cái nếu môi trường thay đổi. Quá trình này diễn ra nhờ hormone và gene trong não và tuyến sinh dục — toàn bộ cơ quan sinh sản có thể “tái lập trình” chỉ trong vài tuần.
Màu sắc của cá cũng thay đổi theo. Con đực thường rực rỡ hơn, dùng màu để bảo vệ lãnh thổ và thu hút bạn tình. Khi một con cái bắt đầu biến đổi, cơ thể nó sậm dần, vây dài ra, hành vi trở nên hung hăng — những dấu hiệu của sự “chuyển giới” hoàn chỉnh trong thế giới tự nhiên.
Hiện tượng này mang ý nghĩa tiến hóa sâu sắc. Ở môi trường mà cơ hội sinh sản có thể biến mất bất cứ lúc nào, khả năng thay đổi giới tính giúp loài duy trì nòi giống mà không cần chờ bạn tình khác giới. Giới tính, vì thế, không phải ranh giới, mà là công cụ thích nghi.
Các nhà sinh học đã tìm thấy gen điều khiển sự chuyển đổi này, liên quan đến hormone estrogen và 11-ketotestosterone. Khi môi trường xã hội thay đổi — chẳng hạn, con đầu đàn biến mất — bộ não cá sẽ “ra lệnh” cho cơ quan sinh dục tái cấu trúc.
Nếu nhìn từ góc độ con người, đó là điều kỳ lạ. Nhưng với tự nhiên, đó chỉ là một cách tồn tại khác. Trong đại dương, nơi không gì cố định, sự sống cũng học cách thay đổi để tiếp tục.
Ở rạn san hô khi chiều xuống, ánh nắng xanh ngọc xuyên qua nước. Một con cá vừa đổi giới tính bơi giữa đàn — mang trong mình cả hai khả năng của sự sống. Và tự nhiên, như thường lệ, vẫn thản nhiên chấp nhận điều đó.